Historia

Strona główna » O parafii » Historia < Wróć

Historia

Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze

 

Gotycki kościół farny erygowany w 1393 roku jest najstarszą i najcenniejszą pamiątką Zatora. Pierwotny kościół w stylu romańskim zwany „ducatis” (książęcy) istniał jednak już przed 1292 rokiem. Cieszyński książę Mieszko wyniósł książęcą wieś do godności miasta 10 listopada 1292 roku. Nadał wtedy „tamże znajdującemu się kościołowi pół łana frankońskiego” (czyli ok. 13 hektarów ziemi).

Dokument z 1326 roku informuje, że kościół w Zatorze był świątynią dekanalną. Podlegały mu wtedy 34 kościoły. Z innych dokumentów dowiadujemy się o założeniu w 1378 roku Bractwa Kapłanów. Dokonał tego biskup krakowski Florian, a materialnie było ono wspomagane przez książąt, którzy obdarowali je m.in. stawem Burkat oraz „gruntem leżącym pod górą nieopodal młynówki z wszelkimi dobrami tam się znajdującymi”. Bractwo istniało do 1525 roku i było jednym z najstarszych tego typu zgromadzeń w Polsce.

Książe oświęcimski Jan przeznaczył kościołowi zatorskiemu dziesięcinę we wsi Włosienica (1392) i poprosił, by przed ołtarzem Bożego Ciała odbywały się 3 Msze święte tygodniowo m.in. za duszę księcia i zmarłych przodków.

Obecny kościół powstał w miejscu wcześniejszej świątyni romańskiej, której fragmenty zachowały się w postaci murów częściowo stanowiących obecną zakrystię. Zaliczany jest do I grupy zabytków w Polsce. Jest murowany z zendrówek (cegła wypalana w temp. 1300 stopni Celsjusza aż do momentu, gdy glina zaczyna się topić, a powierzchnia staje się szklista i ciemna). W dolnych partiach użyto kamienia łamanego.

W Zatorze oprócz kościoła św. Wojciecha i św. Jerzego istniały jeszcze 2 inne – kościółek drewniany św. Krzyża (przy obecnej ul. Piastowskiej) zbudowany w 1465 roku przez księcia zatorskiego Kazimierza (istniał on jeszcze w 1695 roku; późniejszych wzmianek o nim nie spotykamy) oraz kościółek św. Anny usytuowany w dolinie poniżej zamku (w połowie XVIII wieku zabrały go wody wezbranej Skawy). Przy kościele św. Krzyża znajdował się cmentarz parafialny oraz tzw. „szpitalka”, czyli dom dla ubogich starców.

Przy kościele parafialnym w XV wieku istniała szkoła parafialna oraz archiwum dekanalne. W XVIII wieku ks. Michał Kamelski (proboszcz w latach 1765-85) założył bibliotekę. Liczyła ona ok. 5000 dzieł przeważnie o tematyce kościelno-prawnej oraz dogmatyczno-moralnej. Większość ksiąg przekazano do Biblioteki Ossolineum we Lwowie, część z nich zabrał hrabia Przeździecki, a resztki ks. Alfons Krajewski (proboszcz w latach 1857-1913) odesłał do archiwum konsystorskiego w Krakowie.

Sklepienie świątyni nie zostało ukończone w stylu gotyckim. Zastąpiono je tymczasowym sklepieniem drewnianym. W drugiej połowie XVIII wieku zostało ono strawione przez pożar. Staraniem ks. Kamelskiego wykonano wtedy nowe sklepienie: drewniane „kolebkowe”. Gotycki trójnawowy podział zastąpiono arkadami filarowymi (po dwie z każdej strony – obecnie znajdują się na nich figury św. Michała Archanioła, św. Franciszka z Asyżu, św. Rocha i św. Józefa). Oddzielają one nawę główną od naw bocznych.

Ponownej gruntownej renowacji dokonano w 1836 roku z inicjatywy Potockich. Nadbudowano wtedy wieżę z czterema wielobocznymi wieżyczkami, którą zwieńczono ostrosłupowym hełmem oraz fasadę główną zakończoną schodkowym szczytem. Fragment dobudowany jest widoczny, ponieważ źle harmonizuje z pierwotnym murem ze względu na brak zendrówek ułożonych w kratownicę. Dobudowano również kruchtę neogotycką. Nad nią znajdowała się płaskorzeźba renesansowa z herbem Łabędź pod infułą podtrzymywanym przez dwa anioły oraz ozdobna rozeta. W dolną część wieży wmurowano maswerk gotycki (dekoracyjny fragment wykuty w kamieniu, który wypełniał otwór okienny) oraz herb Tyszkiewiczów Leliwa.

W 1866 roku hrabina Natalia Potocka ufundowała gotycki ołtarz wykonany główny z kamienia pińczowskiego. W 1888 roku wybudowano drewniany chór, na który prowadziły metalowe kręte schody.

W czasie II wojny światowej kościół został w niewielkim stopniu uszkodzony  przez pociski. W 1956 roku dokonano gruntownej jego restauracji. Jej celem było przywrócenie pierwotnej gotyckiej formy. Prace prowadzono według projektu inż. arch. Władysława Wichmana pod kierunkiem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dr Anny Pieńkowskiej. Zlikwidowano wtedy późnobarokowe podziały międzynawowe i strop drewniany (zastąpiono go konstrukcją żelbetonową). Odsłonięto sklepienie gotyckie w prezbiterium, fragmenty murów romańskich w zakrystii i freski. Wyburzono kruchtę neogotycką, XIX-wieczny chór zastąpiono żelbetonowym, przywrócono gotycką formę oknom, usunięto 8 bocznych ołtarzy.

 

Opis ołtarzy (na podstawie Kroniki Parafialnej prowadzonej przez mgr. S. Zimnala):

– Ołtarz główny – z obrazem NMP Śnieżnej z Dzieciątkiem Jezus (kopia wizerunku z Bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie), u Jej stóp klęczą patronowie parafii zatorskiej: św. Wojciech i św. Jerzy; na ruchomej zasłonie postać św. Wojciecha (obecnie wyeksponowana w formie obrazu na bocznej północnej ścianie kościoła).

– Ołtarz posoborowy – do sprawowania liturgii eucharystycznej twarzą do wiernych; wsparty jest na maswerku neogotyckim datowanym: „1794 London”. W mensie znajduje się portatyl zawierający relikwie św. Siostry Faustyny Kowalskiej. Są w niej umieszczone również relikwie Marcelina i Piotra (rzymskich męczenników). Wielką czcią jest otaczana relikwia z fragmentem drzewa Krzyża Świętego, którą podarował parafii kard. Karol Wojtyła.

– Ołtarz Matki Bożej Wniebowziętej i Świętych – na zasłonie postać św. Antoniego. Tutaj odbywały się nabożeństwa różańcowe.

– Ołtarz św. Anny – na zasłonie postać św. Anny, św. Joachima, Najświętszej Maryi Panny. Był tam również obraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus oraz wota: korale, łańcuszki, serduszka.

– Ołtarz rokokowy św. Barbary z XVIII wieku – na zasłonie postać św. Marii Magdaleny trzymającej w ręku modlitewnik. Opiekowali się nim parafianie z Podolsza.

– Ołtarz św. Walentego pod chórem – na zasłonie postać św. Filipa lub św. Jerzego. Opiekowali się nim masarze zatorscy.

– Ołtarz św. Mikołaja pod wielką wieżą – na zasłonie postać św. Floriana. Opiekowali się nim strażacy i piekarze.

– Ołtarz św. Jana Kantego z obrazem MB Nieustającej Pomocy.

– Ołtarz NMP z Dzieciątkiem Jezus zwany „ołtarzem majowym” – na zasłonie postać św. Kazimierza, którą później zastąpiono wizerunkiem św. Franciszka z Asyżu. Tutaj odbywały się nabożeństwa majowe. Kopia Obrazu MB Majowej znajduje się w prowizorycznym ołtarzu w nawie bocznej.

– Ołtarz św. Krzyża z barokowym krzyżem oraz figurą Chrystusa z otwartym sercem. Odbywały się tutaj nabożeństwa czerwcowe. Opiekowali się nim parafianie z Rudz.

 

Najcenniejsze pamiątki:

– Chrzcielnica spiżowa z 1462 roku. Ufundował ją książę Kazimierz. Jest to najstarsza pamiątka po Zatorskich Piastach. Na czaszy znajduje się postać księcia, który trzyma chorągiew Księstwa Zatorskiego i tarczę z piastowskim orłem. Napis wykonany jest w języku staroniemieckim (może oznaczać: „wszystko co my zaczynamy, zyskuje dobry koniec”).

– Figura Chrystusa Zmartwychwstałego z ok. 1470 roku.

– Mozaika „Ecce Homo” (Oto Człowiek) z 1535 roku. Autorem jest włoski artysta Gianfrancesco Capodifero. Została ona przywieziona prawdopodobnie z Włoch przez rodzinę Potockich.

– Dwa zabytkowe dzwony – jeden z przełomu XIV i XV wieku (dzisiaj używany jako sygnaturka), a drugi z 1596 roku (zepsuty). Obecnie używa się 3 dzwonów ufundowanych w 1978 roku: „Zbawiciel”, „Bogurodzica”, „Józef”. Ich konsekracji dokonał kard. Karol Wojtyła 27 maja 1978 roku.

– Zabytkowy krzyż z początku XVI wieku – znajduje się na nim naturalnej wielkości figura Chrystusa Ukrzyżowanego; pierwotnie znajdował się na zewnętrznej ścianie świątyni; prawdopodobnie pochodzi z nieistniejącego już kościoła św. Krzyża przy ul. Piastowskiej.

– Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie „piekarskim” z I poł. XVI wieku – obecnie w prowizorycznym ołtarzu bocznym.

– Fragmenty fresków na ścianach – po lewej stronie mocno zniszczony i nieczytelny (być może jest to św. Mikołaj). Po prawej – MB Różańcowa z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu tajemnic różańcowych.

– Dwa barokowe epitafia z XVIII wieku: Maurycego Potockiego (zm. 1879) – właściciela dóbr zatorskich oraz Andrzeja Bronowskiego (zm. 1612) – jedyne w naszym kościele epitafium z wyobrażeniem zmarłego, który za życia był dobrodziejem kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie.

– Klasycystyczny fotel dla celebransa z połowy XIX wieku.

– Konfesjonały z XIX wieku z herbem Leliwa.

– Zabytkowa neogotycka ambona – zbudowana w kształcie wielobocznego kielicha z postaciami 4 ewangelistów i ich atrybutami: św. Marka z lwem, św. Łukasza z wołem, św. Jana z orłem i kielichem z trucizną, św. Mateusza z piórem i kałamarzem.

– Czternaście stacji Drogi Krzyżowej z XIX wieku – namalowane na płótnie olejnymi farbami; prawdopodobnie ukończone w 1895 roku przez Jana Szczęsnego Stankiewicza, mistrza pochodzącego z Oświęcimia.

 

Inne epitafia i tablice pamiątkowe:

– Anny z Kępskich-Januszewskiej (+ 1640), podstarościny zatorskiej

– Marii de Regazi Gherii (+ 1772), żony radcy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

– Zofii Duninowej z Małachowskich (+ 1794), właścicielki dóbr zatorskich

– Księżnej Apolonii Poniatowskiej (+ 1813), właścicielki dóbr zatorskich

– Seweryna Ponińskiego (+ 1853), generalnego rządcy dóbr Potockich

– Tablica upamiętniająca księdza Pawła z Zatora (+ 1465), doktora teologii i prawa kanonicznego, profesora Akademii Krakowskiej, sławnego królewskiego kaznodziei. Głosił kazania w Katedrze Wawelskiej: w niedziele i święta całego roku oraz w dni powszednie Wielkiego Postu w języku polskim, a przy innych okazjach po łacinie. Powoływano go do głoszenia kazań na wielkich uroczystościach np. w rocznicę śmierci Jadwigi Andegaweńskiej oraz na pogrzebie króla Władysława Jagiełły w kościele Marii Panny w Krakowie (odnotowane w kronikach Jana Długosza).

– Grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej (obok kościoła). W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy (patroni, opiekunowie, fundatorzy) zatorskiej świątyni m.in. Maurycy i Ludwika Potoccy, Anna z Tyszkiewiczów Potocka – Wąsowiczowa i jej mąż gen. Stanisław Wąsowicz, adiutant Napoleona I.

 

Przygotował ks. Dariusz Nawara na podstawie opracowania Pani Marii Brandys oraz publikacji pt. Kościół parafialny pod wezwaniem św. Wojciecha i św. Jerzego w Zatorze wydanej z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Zatorskiej.